Hoofdafbeelding bij Hoe we schilder

Wat is de etymologie van schilderij?

Schilderij is een van de meest bijzondere woorden uit de Nederlandse taal. Waar een groot gedeelte van Europa het woord voor schilderij afleidde van het Latijnse pictura (denk aan picture in het Engels), hebben wij het woord aan ridders te danken. En specifiek, het schild dat ze gebruikten.

Het jaar is 1270. Het is een tijd van ridders, jonkvrouwen, draken en kastelen (zelf doorkruisen welke niet bestond). Wanneer ridders ten strijde trokken, kon hun trouwe schild niet ontbreken. Deze beschermde hun van de puntige zwaarden van de vijand, en je kon er daarnaast ook een flinke klap mee verkopen.

Maar, zo’n schild moest wel laten zien wie jij was, uit welke familie jij kwam. De vijand moest wel weten wie hem op koelbloedige wijze versloeg. Iemand die zo’n embleem op een schild tekende, werd een scildere genoemd!

Geschiedenis van het woord schilderij

Gilis de scildere, oftewel Gilis de schilder, heeft de eer om in 1270 het eerste fundament voor de hedendaagse betekenis van schilderij te verven. Want men was natuurlijk wel onder de indruk van die kunstwerkjes op die schilden van onze koene ridders, en algauw ging zo’n scildere ook plafonds, muren, kledij en nog veel meer van familiewapens en andere afbeeldingen voorzien. Scildere werd een officiële beroepsnaam, en stond bekend als synoniem voor verver.

Dit is het schild uit videospel The Legend of Zelda. Zulke stoere emblemen kon je ook verwachten op ridderschilden!

Schilderij dook zo’n 150 jaar later voor het eerst in de Nederlandse taal op, in 1424. ‘Scilden, die verwapent zijn van scilderiën’ (de schilden die met wapens met beschilderd zijn) was volgens de Etymologiebank het eerste gebruik van dit woord in onze taal. Aan de zin kun je zien dat toenmalige betekenis van schilderij nog nauw verweven is met schilden. 

Schilderij werd ook wel gespeld als schilderie of schilderye. De definitie van tegenwoordig, geschilderde voorstelling of schilderwerk op doek of paneel, duikt in 1617 voor het eerst op.

Leuk feitje: Hoe is die -ij nou achter schilder terechtgekomen? In het Nederlands plakken we ‘-ij’ doorgaans aan ter aanduiding van hetgeen dat voortvloeit uit de door het grondwoord genoemde handeling. Oftewel: wat is het resultaat van schilderen? Een schilderij!

Schilderen betekende ook op wacht staan

Bijzonder: ook een meer letterlijke afleiding van schilderen ging zijn eigen leven leiden. In 1285 heette op schildwacht staan (het houden van de wacht), namelijk ook wel schilderen! Ook dit woord is zeer waarschijnlijk afgeleid van dat prachtig geverfde schild dat een wachter altijd bij zich had. Het wachthuisje waar hij instond? Dat wordt ook wel een schilderhuis genoemd! Pas 200 jaar later gingen we schilderen in haar huidige definitie gebruiken (met een verflaag bestrijken of met behulp van verf een afbeelding maken).

Wie had gedacht dat de herkomst van schilderij, een term die wordt beschreven om de Nachtwacht van Rembrandt aan te duiden, op een soldatenschild te vinden is? Toch is het best logisch, als je erover nadenkt. Schild zit immers nog altijd in schilderij verstopt!

Nog een leuk feitje: In Belgisch Limburg bestaat nog steeds de uitdrukking “Laat me daar niet staan schilderen!” (Laat me niet te lang op je wachten!)

Dit vind je misschien ook leuk
De idyllische herkomst van pittoresk
Waar komt het woord dinosaurus vandaan?