Ik ga even een uiltje knappen: ik ga even een dutje doen. Als je er twee keer over nadenkt, is het een fascinerende uitdrukking. Waar komt het gezegde ‘uiltje knappen’ eigenlijk vandaan?
De etymologie van uiltje knappen is best complex. Het bestaat uit twee woorden, die beide een andere betekenis hebben dan je zou denken.
Uiltje slaat bijvoorbeeld niet op de vogel, maar op een vlinder. De uil is een veelvoorkomende vlinders in Nederland (meer dan 350 soorten) – en zijn vooral ’s nachts actief. Knappen verwijst in dit geval niet naar het geluid, maar naar grijpen, pakken – in de volkstaal soms zelfs stelen.
Letterlijk betekent uiltje knappen dus zoiets als ‘een vlinder pakken’ (of stelen, als je een echt boefje bent).
De uitdrukking is een verbastering van het veel oudere ‘een uiltje vangen’. Het lijkt zijn oorsprong te vinden bij zeelieden. Een stuurman ving een uiltje als hij onoplettend werd, en op een ander moment moest slapen dan nodig was. Een middagslaapje.
Waarom gingen we uiltje knappen gebruiken?
Dit komt omdat het een soort eufemisme is, iets dat je gemakkelijk kon zeggen: als ze zich even wilden afzonderen, om even wat anders te doen dan wat moest. Het was een soort smoesje, een verbloeming van een middagdutje.
Dit is dezelfde reden waarom boodschappen zijn huidige betekenis heeft gekregen.
Leuk feitje: Sommige taalexperts denken dat het toch van de vogel komt. Toen men in de 17e eeuw onderzocht naar de herkomst van uiltje vangen, verwees men naar de vogel.
Dit blijkt ook uit onderstaand gedicht van P.C. Hooft, een van de invloedrijke dichters en schrijvers uit de zeventiende eeuw. In 1626 schreef hij het volgende:
’t Soete groen, tot een verwonder
Lancx het water weeldrigh groeyt,
Dat het vruchtbaerlyck besproeyt.
’t Welck my ’s middaghs doet verlanghen
Om een uyltjen op te vanghen:
Waer ick ’t slapen vind so soet
Als ghy op u pluym-bed doet.
Het is niet precies duidelijk waarom vangen uiteindelijk vervangen werd door ‘knappen’. Als synoniem zijnde, bleef het mogelijk beter hangen. En uiteindelijk klinkt het ook best fijn: een uiltje knappen. Pas op dat je ‘m niet kapot maakt hé?
Nog een leuk feitje: In Groningen kwam vroeger een soortgelijke uitdrukking voor: in de vlinder knippen. Dit stond voor spijbelen.
Meer etymologievoer: Waar komt ‘op het nippertje’ vandaan?
Wist je dat: Episch eigenlijk ‘met betrekking tot de poëzie’ betekent?